Herêma Kurdistanê: Tîma Lêkolînên Geo-strategî
1) Rewşa qanûnî û nasnameyê
Herêma Kurdistanê ya Iraq (KRI): Li gorî Dastûra Iraqê ya 2005î, bi awayekî fermî wekî «herêmek federî» hate nasîn. Herêm hêmanên xweser yên perwerdehiyê, dadgeh, parlaman û hukûmetî xwe heye, û bi navçeyên parastin û ewlekarî ya dewleta federî tê girêdan. Ev wêneye ku KRI di nav dewleta Iraqê de bi rêgezên qanûnî û siyasî derbasî peywir û rextên perwerdehiyê û aborî bibin.
Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilata Sûriyê (AANES): Ev yek li ser bingeha «rewşa de facto» hate avakirin û bi «Kontrata Civakî» ya 2023 di çarçoveyê tê rêvebirin. Lê hêna ji aliyê destûr û dewletî û bi taybetî ji hêla Sûriyê û neteweyên din ve nehatiye nasîn. Ev nûçe ji bo çalakiyên siyasî, ewlekarî û civakî gelek girîng e, lê bi awayekî fermî têkildarî nake.
Herêma Kurdistanê ya Iraq (KRI): Li gorî Dastûra Iraqê ya 2005î, bi awayekî fermî wekî «herêmek federî» hate nasîn. Herêm hêmanên xweser yên perwerdehiyê, dadgeh, parlaman û hukûmetî xwe heye, û bi navçeyên parastin û ewlekarî ya dewleta federî tê girêdan. Ev wêneye ku KRI di nav dewleta Iraqê de bi rêgezên qanûnî û siyasî derbasî peywir û rextên perwerdehiyê û aborî bibin.
Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilata Sûriyê (AANES): Ev yek li ser bingeha «rewşa de facto» hate avakirin û bi «Kontrata Civakî» ya 2023 di çarçoveyê tê rêvebirin. Lê hêna ji aliyê destûr û dewletî û bi taybetî ji hêla Sûriyê û neteweyên din ve nehatiye nasîn. Ev nûçe ji bo çalakiyên siyasî, ewlekarî û civakî gelek girîng e, lê bi awayekî fermî têkildarî nake.
2) Avakirina rêveberî û pergala hukûmetî
Herêma Kurdistanê: Ewlehiya pêkanînê bi parlaman, serokatiya hukûmetê, dadgeh û endamên çêtir tê pêşkêş kirin. Hêza Parastina Herêmê (Pêşmerge) û Asayîş di bin çarçoveyê dewletê û çalakiyên hevparî yên bi Bagdad re têne koordinasiyon, lê gelek caran di bin îxtîlafa siyasî û aborî de jî têne westandin.
Rêveberiya Xweser: Li vir pergala «komên navxweyî û kantonî» bi rêveberiya çarçoveyekî herêmî ye. Komîte û komarên giştî bi gelemperî li her navçeyê dixebitin. Ewlekarî bi hêza SDF û Asayîşa navxweyî tê parastin. Ji destpêka 2025ê re daxwaz û axaftinên zêde li ser yekbûna hêz û girêdana şerî bi hukûmeta Sûriyê hatiye xebitandin, lê hêna bi awayekî fermî nehatiye diyarkirin.
3) Ewlekarî û lêşkerî
Herêma Kurdistanê: Pêşmerge bi awayekî fermî cihê «hêza herêmî» yê Iraqê digire, û di çalakiyên hevparî ya bi koalîsyona navneteweyî re di dijî DAIŞê de rola girîng lîst. Di heman demê de, herêm li ber astengên ewlekarî yên li ser sînor û bombardemana Tirkiyeyê yên li dijî PKK jî tê derbas bûn.
Rêveberiya Xweser: SDF, ku yekbûna gelek alîkar û parastinên herêmî ye, hêza bingehîn a dijî DAIŞê bû. Lê hêsanî li ber doza Tirkiyeyê û hawirdorî ewlekarî ya li dijî hêzên cîhanî ye.
4) Aborî û çavkaniyên serketinê
Herêma Kurdistanê: Aborîya herêmê bi gelemperî li ser firotina neftê rawestî ye. Girêdayîya herêmê bi xeta neftê ya Ceyhanê ya Tirkiyeyê pîvanekî girîng e. Lê bi dawiyê 2023ê firotina neftê hate rawestandin ji ber hukmên navneteweyî. Heya îlonê 2025, girêdayî û firotina neftê bi şêweyekî nenas û nahêja cih re tê xebitandin. Ev rewş aborîya herêmê pir zehmet dike û bi taybetî di temaşa mezinahiya maax û maîşeta civakî de.
Rêveberiya Xweser: Aborîya vir di ser ziraatê (genim, şîr, coton) û hinek neft û gazên herêmî ye, lê girêdayî û hevpariyên derveyî pir kêm in. Rêxistinên hevparî û firotina berhemê bi sînor û embargo yên Tirkiyeyê, dewleta Sûriyê û partîyên din gelek qirêj dikin. Ji ber vê yekê aborîya vir pir hêsanî di bin xeter û kêmîyên çavkaniyan de ye.
5) Gel, ziman û perwerdehî
Herêma Kurdistanê: Li gorî statîstîkên dawî (2024) di herêmê de li ser 6.3 milyon kes dijîn. Di perwerdehiyê de, bi gelemperî zimanên Kurdî (Soranî û Kurmancî), Erebî û Îngilîzî têne bikaranîn. Zanîngehan û pergala perwerdehiyê ya herêmî bi awayekî fermî û nasnameyê dixebitin.
Rêveberiya Xweser: Di dorê 4.2 milyon kes li vir dijîn. Perwerdehî bi zimanên Kurdî, Erebî û Suryanî tê şandin, lê girêdayî û nasnameya fermî hîn tuneye. Ji ber kêmasîyên çavkaniyê, perwerdehî pir astengîyan dike.
6) Têkiliyên derve û siyaseta neteweyî
Herêma Kurdistanê: Di gelemperî de ofîs û temsilgehên li bûyerên cîhanî heye, û bi rêya dewleta Iraqê tê nasîn. Ev girêdan alîkarî dike ku li hemberî pargîdaniyê û aborîyê herêm bi cihên cîhanî ve girêdayî bibe.
Rêveberiya Xweser: Nasnameya fermî hîn jî nehatiye pejirandin. Lê bi koalîsyona navneteweyî û gelek welatan re di çarçoveyê şerê dijî DAIŞê de tê girêdan. Ev girêdan pir bi awayekî «ewlekariyê û siyasî ya temporer» tê xebitandin û ji bo avakirina têkiliyên aborî û diplomatik kêm dike.
Encama Giştî
Nasname û qanûnî: KRI wekî herêmek federî ji aliyê destûra Iraqê hate nasîn; AANES bi awayekî «de facto» dixebite û hîn jî nasnameya fermî ne xweşand.
Pergal û rêveberî: KRI bi pergala fermî û perwerdehiyê ya gelekî pêşkeftî dixebite; AANES bi komên navxweyî û xweser dixebite lê bi astengên gelekî.
Aborî: KRI bi neftê û girêdayiya cîhanî ya mezin xwe diparastîne, lê pir xwe girêdayî Tirkiyeyê û siyaseta neftê kiriye. AANES bi aborîya ziraatî û kêmîyên neftî tê parastin, lê di bin embargo û kêmasîyên çavkaniyê de.
Civak û perwerdehî: Her du alî têkildarên gelek qewm û ziman in. KRI bi zanîngeh û perwerdehiyê yên fermî bi qasî herêmên Iraqê xwedî pêşketinê ye. AANES ji bo perwerdehiya herêmî bi zimanên Kurdî, Erebî û Suryanî pêdivîyên girîng pêşkêş kirin, lê bi kêmasîyên resmiyet û çavkaniyê re astengdar e.
Di yek gotinê de:
Herêma Kurdistanê ya Iraq nasnameya fermî û pergala xweser yê federî heye, lê pir xwe girêdayî siyaseta neft û dewleta Tirkiyeyê ye.
Herêma Rêveberiya Xweser a Sûriyê nasnameya fermî ne nasand, lê bi pergala koman û hêza SDF pêk hatîye avakirin û ji bo xweseriya civakî û miletî girîngî mezin heye.
