Amadekirin: Tîma Jeostratejîk ya Lêkolînên
Kerkûk her gav jî di nav çarçoveya siyasî û civakî ya Iraqê de wek yek ji herêmên herî girîng û hêrsdar tê dîtin. Ew ne tenê bajarêk bi xezên neftî yê giran e, lê herî zêde ji wî jî navendek têkildarî û nasnameyî ya neteweyî ya kurdî ye. Di wî wateyê de, her hilbijartin û her encam di Kerkûkê de ne tenê amadehiya demokratîk in, lê di rastiyê de wekî referendumekî neteweyî û siyasî tê dîtin – ku li ser nasnameya bajêr û rewşa têkildariya etnîkî diyarî dike.
Hilbijartinên dawî yên li Kerkûkê (2024–2025) bûne sereke merheleya nû di peywendiya rewşa siyasî ya herêmî de. Ev hilbijartin ji bo gelek kesan pîvana nû ya têkildariya kurdan di nav qada naveroka Iraqê de ye, herçiqas ku pêş de pirsgirêkên dîrokî, demografîk û dagirkerî ya siyasî bûne sedema çêtirîn yên ku deng û weziya kurdan têkbirî nekaribû.
Kerkûk her gav jî di nav çarçoveya siyasî û civakî ya Iraqê de wek yek ji herêmên herî girîng û hêrsdar tê dîtin. Ew ne tenê bajarêk bi xezên neftî yê giran e, lê herî zêde ji wî jî navendek têkildarî û nasnameyî ya neteweyî ya kurdî ye. Di wî wateyê de, her hilbijartin û her encam di Kerkûkê de ne tenê amadehiya demokratîk in, lê di rastiyê de wekî referendumekî neteweyî û siyasî tê dîtin – ku li ser nasnameya bajêr û rewşa têkildariya etnîkî diyarî dike.
Hilbijartinên dawî yên li Kerkûkê (2024–2025) bûne sereke merheleya nû di peywendiya rewşa siyasî ya herêmî de. Ev hilbijartin ji bo gelek kesan pîvana nû ya têkildariya kurdan di nav qada naveroka Iraqê de ye, herçiqas ku pêş de pirsgirêkên dîrokî, demografîk û dagirkerî ya siyasî bûne sedema çêtirîn yên ku deng û weziya kurdan têkbirî nekaribû.
Encamên hilbijartinan – hejmar, deng û tahlîlên wî
Encamên hilbijartinan nîşan didin ku hêvî û dengên neteweyî yên kurdan hê jî di Kerkûkê de ne li ber pêş.
Di binpêkirinên dawî de, hevgirtina kurdî (bi taybetî Yekîtiya Nîştimanî ya Kurdistanê) bi navê yekbûyî ya siyasi derket pêş û li hember koalisyona erebî û tirkmanî bi hêz bû.
Bi pîvana 41–43% yên deng, hevgirtina kurdî ji bo herêmê serkeftinê digel ku alîgiriyên erebî (bi qasî 32%) û tirkmanî (bi navbera 18–20%) ji bo xwe derxistin.
Ev hejmarên anî diyar dikin ku bi temamî, nasnameya kurdî di herêmê de hê jî bi hêz û mîna xwerû berdewam dike. Lêkolîna tahlîlî nîşan dide ku di herêmên bakurî û rojhilatî yên bajêrê de dengên kurdî yekpare û bi destpêkî hatiye dayîn, lê di qada rojava û bajarokên ku bi siyaseta taʿrîbê hatine dagirtin de, dengên erebî bi hev hatine.
Ev tişt bi awayekî zelal nîşan didin ku pêşandana dengdanê di Kerkûkê de pêwendiyekî neteweyî û siyasi ya dirêj e, ne tenê yan partîkî.
Encamên hilbijartinan nîşan didin ku hêvî û dengên neteweyî yên kurdan hê jî di Kerkûkê de ne li ber pêş.
Di binpêkirinên dawî de, hevgirtina kurdî (bi taybetî Yekîtiya Nîştimanî ya Kurdistanê) bi navê yekbûyî ya siyasi derket pêş û li hember koalisyona erebî û tirkmanî bi hêz bû.
Bi pîvana 41–43% yên deng, hevgirtina kurdî ji bo herêmê serkeftinê digel ku alîgiriyên erebî (bi qasî 32%) û tirkmanî (bi navbera 18–20%) ji bo xwe derxistin.
Ev hejmarên anî diyar dikin ku bi temamî, nasnameya kurdî di herêmê de hê jî bi hêz û mîna xwerû berdewam dike. Lêkolîna tahlîlî nîşan dide ku di herêmên bakurî û rojhilatî yên bajêrê de dengên kurdî yekpare û bi destpêkî hatiye dayîn, lê di qada rojava û bajarokên ku bi siyaseta taʿrîbê hatine dagirtin de, dengên erebî bi hev hatine.
Ev tişt bi awayekî zelal nîşan didin ku pêşandana dengdanê di Kerkûkê de pêwendiyekî neteweyî û siyasi ya dirêj e, ne tenê yan partîkî.
Dîroka Kerkûkê – bajarêk kurdî ku bi zor hat serxistin
Kerkûk di dîroka xwe de her gav bûye yek ji bajaran herî kevnar ên Kurdistanê. Dîroknasên Osmanî û pêş-osmanî di nivîsarên xwe de diyar dikin ku Kerkûk herî dawî li herêma aşîretên kurdî – wekî Jaf, Talebanî, Hemwend û din – hatîye avakirin.
Lê ji salên 1960an heta îro, siyaseta taʿrîb (erebkirin) ji hêla dewletên Iraqê ve hate xebitandin. Bi fermî, kurdên zindî li bajêrê hate avêtin derve, û li şûna wan malbatên erebî yên ji Basra, Nasiriyê û Mûselê hatin cihgirtin.
Ew siyaseta nûkirinê, guhertina navê gund û qesebeyan, û jêbirina nasnameya kurdî bi alîkarîya siyasî û ewlekariya dawletê hatin kirin.
Bi vê awayî, li Kerkûkê demografiya nû û siyasî hate çêkirin ku di derheqê nasnameya kurdî de rewşekî nû ava kir. Lê li ber hemî van siyasetan, kurd li ser xwarin, bi alîgiriyê nasnameyê û bi ziman û çandê xwe, hê jî di bajêrê de bi berxwedanê berdest manin.
Kerkûk di dîroka xwe de her gav bûye yek ji bajaran herî kevnar ên Kurdistanê. Dîroknasên Osmanî û pêş-osmanî di nivîsarên xwe de diyar dikin ku Kerkûk herî dawî li herêma aşîretên kurdî – wekî Jaf, Talebanî, Hemwend û din – hatîye avakirin.
Lê ji salên 1960an heta îro, siyaseta taʿrîb (erebkirin) ji hêla dewletên Iraqê ve hate xebitandin. Bi fermî, kurdên zindî li bajêrê hate avêtin derve, û li şûna wan malbatên erebî yên ji Basra, Nasiriyê û Mûselê hatin cihgirtin.
Ew siyaseta nûkirinê, guhertina navê gund û qesebeyan, û jêbirina nasnameya kurdî bi alîkarîya siyasî û ewlekariya dawletê hatin kirin.
Bi vê awayî, li Kerkûkê demografiya nû û siyasî hate çêkirin ku di derheqê nasnameya kurdî de rewşekî nû ava kir. Lê li ber hemî van siyasetan, kurd li ser xwarin, bi alîgiriyê nasnameyê û bi ziman û çandê xwe, hê jî di bajêrê de bi berxwedanê berdest manin.
Ereban û Tirkmanan – hevpeyvinên xwe-parêz û desthilatdariya derveyî
Di rojavayê siyaseta Kerkûkê de, tirkman û ereb wek hevpeyvinên taktîkî xuya dikin.
Ereban, ku gelekî ji wan di sedsala 20an de bi siyaseta Baʿsê hatin cihgirtin, îro bi wê mîrasê merkezperwer ên dewletî dixebitin.
Tirkmanan jî bi rastî balişê siyasî, medya û aborî ya Tirkiyeyê li ser xwe hest dikin. Ankara bi tevahî xwe Kerkûkê wek herêmekî stratejî û tîrmehên “osmanîya nû” tê dîtin.
Ev hevparên tirkmanî – herçiqas bi rêya hilbijartinan dengê zêde nehatin girtin – lê bi alîgiriyên derveyî dixwazin xwe wek hêzekî mezin nîşan bidin. Herwiha bi girêdana xwe bi koalisyonên erebî dixwazin roli kurdî di siyaseta bajarê de kêm bikin.
Lê encamên dawî nîşan dikin ku ev hevpeyvînên erebî-tirkmanî ne bi serkeftinên rastî bi dawî bûn. Kurd bi yekîtîya xwe, bi têgihiştina neteweyî û bi pergala siyasî ya hevseng, hê jî serxwebûnê û dengê xwe biparêzin.
Di rojavayê siyaseta Kerkûkê de, tirkman û ereb wek hevpeyvinên taktîkî xuya dikin.
Ereban, ku gelekî ji wan di sedsala 20an de bi siyaseta Baʿsê hatin cihgirtin, îro bi wê mîrasê merkezperwer ên dewletî dixebitin.
Tirkmanan jî bi rastî balişê siyasî, medya û aborî ya Tirkiyeyê li ser xwe hest dikin. Ankara bi tevahî xwe Kerkûkê wek herêmekî stratejî û tîrmehên “osmanîya nû” tê dîtin.
Ev hevparên tirkmanî – herçiqas bi rêya hilbijartinan dengê zêde nehatin girtin – lê bi alîgiriyên derveyî dixwazin xwe wek hêzekî mezin nîşan bidin. Herwiha bi girêdana xwe bi koalisyonên erebî dixwazin roli kurdî di siyaseta bajarê de kêm bikin.
Lê encamên dawî nîşan dikin ku ev hevpeyvînên erebî-tirkmanî ne bi serkeftinên rastî bi dawî bûn. Kurd bi yekîtîya xwe, bi têgihiştina neteweyî û bi pergala siyasî ya hevseng, hê jî serxwebûnê û dengê xwe biparêzin.
Hêrs û maneyên serketina kurdan
Di heman demê de ku Kerkûk li bin hêrsên siyasî û civakî ye, berdewamîya serketina kurdan nîşan dide ku nasnameya kurdî li vî bajêrê bi hêz heye.
Her hilbijartin diyar dike ku Kurd li Kerkûkê bi xwe wek parzûna jiyanê û nasnameyê dibînin. Ev dengdan ne tenê siyasî ye, lê deklarasyonekî civakî û moralî ye.
Kurdan li Kerkûkê bi dengên xwe hewl didin ku daxwaza serbixweberiya xwe di bin destûra Iraqê de (maddeya 140) carekî din bibin bûyer. Herçiqas Baghdad xwe vedixwîne û ev madde ji kar derxistiye, lê îro jî ew bûye şîfreya xebitandina siyasî ya kurdan di Kerkûkê de.
Di heman demê de ku Kerkûk li bin hêrsên siyasî û civakî ye, berdewamîya serketina kurdan nîşan dide ku nasnameya kurdî li vî bajêrê bi hêz heye.
Her hilbijartin diyar dike ku Kurd li Kerkûkê bi xwe wek parzûna jiyanê û nasnameyê dibînin. Ev dengdan ne tenê siyasî ye, lê deklarasyonekî civakî û moralî ye.
Kurdan li Kerkûkê bi dengên xwe hewl didin ku daxwaza serbixweberiya xwe di bin destûra Iraqê de (maddeya 140) carekî din bibin bûyer. Herçiqas Baghdad xwe vedixwîne û ev madde ji kar derxistiye, lê îro jî ew bûye şîfreya xebitandina siyasî ya kurdan di Kerkûkê de.
Perspektîf û pêşerojê siyasî
Bi encamên dawî, Kerkûk di derveke nû ya siyasî de ye. Pêdivî ye ku partiyên kurdî, bi taybetî Yekîtî û Partiya Demokrata Kurdistanê, yekbûna stratejîk ava bikin.
Di vê merheleyê de, kurdan seranserî 3 tiştên bingehîn hene:
Lê di heman demê de, eger hevparên kurdî bi hev re negihêjin pêşerojekî civakî û siyasî, tirkman û ereb dê ji ber bişkolên Tirkiyeyê û Baghdadê dîsa deng bidin.
Bi encamên dawî, Kerkûk di derveke nû ya siyasî de ye. Pêdivî ye ku partiyên kurdî, bi taybetî Yekîtî û Partiya Demokrata Kurdistanê, yekbûna stratejîk ava bikin.
Di vê merheleyê de, kurdan seranserî 3 tiştên bingehîn hene:
- Hejmareke zêde yên deng û civak.
- Rêxistin û yekîtîya partîkî.
- Alîgiriyê neteweyî û destûrî.
Lê di heman demê de, eger hevparên kurdî bi hev re negihêjin pêşerojekî civakî û siyasî, tirkman û ereb dê ji ber bişkolên Tirkiyeyê û Baghdadê dîsa deng bidin.
Dawiya peyvê
Kerkûk ne tenê bajarêk nîftî e; ew symbola nasnameya Kurdistanê û bîranîna berxwedanê ya kurdan e.
Hilbijartinên dawî carekî din nîşan kirin ku nasnameya bajêrê bi zor û taʿrîbê nayê jêbirin.
Ev baweriya xelkê kurdî ye ku bi rêya demokrasiya herêmî û siyaseta nû, dê Kerkûk dîsa di bin asayî û nasnameya xwe ya kurdî de bimîne.
Pêdivî ye ku rêxistinên civakî, partiyên siyasî û navdarên kurd di vê çarçoveyê de planekî stratejîk ava bikin:
– Parastina nasnameya Kurdistanê li Kerkûkê.
– Berhemxistina destpêkên civakî ya nû.
– Rêkeftina neteweyî bi hevsengiya siyasî û çandî.
Kerkûk ê her gav bibe pîvana azadiyê û nasnameya Kurdistanê, û serketina civakê kurdî di vê bajarê de dê bibe sedema dengê nû ji bo hemû Kurdistanê.
Kerkûk ne tenê bajarêk nîftî e; ew symbola nasnameya Kurdistanê û bîranîna berxwedanê ya kurdan e.
Hilbijartinên dawî carekî din nîşan kirin ku nasnameya bajêrê bi zor û taʿrîbê nayê jêbirin.
Ev baweriya xelkê kurdî ye ku bi rêya demokrasiya herêmî û siyaseta nû, dê Kerkûk dîsa di bin asayî û nasnameya xwe ya kurdî de bimîne.
Pêdivî ye ku rêxistinên civakî, partiyên siyasî û navdarên kurd di vê çarçoveyê de planekî stratejîk ava bikin:
– Parastina nasnameya Kurdistanê li Kerkûkê.
– Berhemxistina destpêkên civakî ya nû.
– Rêkeftina neteweyî bi hevsengiya siyasî û çandî.
Kerkûk ê her gav bibe pîvana azadiyê û nasnameya Kurdistanê, û serketina civakê kurdî di vê bajarê de dê bibe sedema dengê nû ji bo hemû Kurdistanê.
