Amadekirin: Tîma Lêkolînên Jeostratejîk
Di çarçoveyê vê serdemê de, civaka kurd di navçeya dijîtal de bi hêz û giranî hate xuyang kirin. Twitter (X) û TikTok ne tenê platformên ragihandinê ne, lê di heman demê de bûne meydanên siyasî, çandî û nasnameyî. Lê ev herêmên nû yên şopandina hevparzî bi hêza xweya dîtinî, bi biryar û etîkayê ya zanistî re hevber nakin. Lêwra di nav weşanên xwe de ew çend jêhatî û taybetmendiyên dijîtal bi eşkere kirin ku li hundir avakirina dîtbûna kurdî têkçûyekê mezin heye: têkçûna navbera “rojbûhîya nizan” û “nizanê rojbûhî”, ango navbera zanîna berhemxweş û nexweşîya zanînê.
Ev gotar hewl dide ku bi çavdêriya akademîk û civakî, di bin zewq û xebatên teoretîk yên Castells (2012), Pariser (2011), boyd (2014) û Jenkins (2018) de, vê rewşa têkçûyî bi awayekî berfireh tê veşartin û pênasa.
Di çarçoveyê vê serdemê de, civaka kurd di navçeya dijîtal de bi hêz û giranî hate xuyang kirin. Twitter (X) û TikTok ne tenê platformên ragihandinê ne, lê di heman demê de bûne meydanên siyasî, çandî û nasnameyî. Lê ev herêmên nû yên şopandina hevparzî bi hêza xweya dîtinî, bi biryar û etîkayê ya zanistî re hevber nakin. Lêwra di nav weşanên xwe de ew çend jêhatî û taybetmendiyên dijîtal bi eşkere kirin ku li hundir avakirina dîtbûna kurdî têkçûyekê mezin heye: têkçûna navbera “rojbûhîya nizan” û “nizanê rojbûhî”, ango navbera zanîna berhemxweş û nexweşîya zanînê.
Ev gotar hewl dide ku bi çavdêriya akademîk û civakî, di bin zewq û xebatên teoretîk yên Castells (2012), Pariser (2011), boyd (2014) û Jenkins (2018) de, vê rewşa têkçûyî bi awayekî berfireh tê veşartin û pênasa.
1. Sernivîsa Dîtbûna Kurdî — Navbera Tevgera Dijîtal û Zivirîna Zanînê
Ji sala 2014 heta îro, bi zêdebûna rolê kurdan di şerê dijî DAIŞ de û berdestbûna idareya xwe ya Bakur û Rojhilatê Sûriyê, platformên wekî Twitter û TikTok bûne meydanên nû yên derbirin û daxuyan. Heger li ser bingehên statistikên Statista (2023) were lêkolîn kirin, hejmara hesabên kurdî yên çalak di Twitter de di nav şeş salan de bi 200% zêde bûye.
Lê ev zêdebûnê pirrjimarî ne pêkhatina kaliteyê nîşan dide. Di nav weşanên kurdî de, axaftinên hestyarî, hevpeyvînên bi xeyîda neteweyî û agahiyên ne-piştrast bi hêza giran diyar in. Zygmunt Bauman (2000) vê rewşê “şeklê avahîya agirîn” (Liquid Modernity) naxe: civakek ku di serhildanên dijîtal de tê zivirandin, lê bi pergalên rastinî û rîgorî ya zanistî têk dibe.
2. Rojbûhîya Nizan û Nizanê Rojbûhî — Zanînê Biqedixî
Di dîtbûna kurdî de, du tîpên sereke hene:
a. Rojbûhîya Nizan
Kesekî ye ku bi xebatên kurte, bi devê akademîk û zaravayekî bilind diaxive, lê bêyî bingeh û metodolojiya lêkolînê. Ev tîp di nav "kultûrê klîpek" (clip culture) de dijî — çavkaniyên ji kitêb û gotarên din tê dîtin, lê bêyî hûrbînî û têgihiştin tê bikar anîn. Habermas (1989) di gotarên xwe de nîşan dide ku ev celebên wisa “qada giştî” ji meydana ragihandinê dike “qada şan û xuyakirinê”.
b. Nizanê Rojbûhî
Lê di aliyê din de, ev kes bi temamî bêzanîn e, lê bi alîkarîya teqezayê zimanê sînorên nû çêdike: têşîn, şermezarî, û şuxulî bi rêya performansê. Bourdieu (1991) vê tîpê bi navê “tundiya sembolîk” nas dike: kontrolkirina şûna peyvê ne bi rastîyê, lê bi hêza devê û xuyakirinê.
Her du celeb bi hev re, di bin xebata algorîtmîk de jî, di qulpên têgihiştinê de dihatin xelas kirin; çimkî algorîtm dide xelatê yê kesê ku xeyal dide, ne yê ku rastiyê nîşan dide.
3. Algorîtm, Bîrê Welatî û Parastina Nizan
Algorîtmên TikTok û Twitter li ser “engagement” — ango rêwîtina berhemê — sedem dikin. Heger tu bi hevpeyvînêk dijîtal rûniya, bêyî çavkaniya pêbawer, tu dikarî milîyonan nîşan bibînî. Neil Postman (1985) ev rewş bi “şopandina xwe bi şan” tê şîrove kirin: civak bi hêza temashayan diçete, ne bi xweşîya zanînê.
Ev algorîtm di ser Twitter de jî “chambersên echo” diafirîne — tîmek ku bi hev re tenê gotinên xwe didin guh, bi rêya wê dihatin bêpeyvîya din. Lêkolînên Amsterdam (2021) nîşan dikin ku di civakên ku divêkarî etnîkî hene, pêdivî ye 70% naveroka dijîtal tenê di nav wê hevokê de tê berfireh kirin, ne bi guherîna raman.
Ev rewş dike ku zanînê têgihiştî bi şûştina “rêxistinên hissî” hate asteng kirin.
4. Populîzma Dijîtal ya Kurdî — Ji Peyvê heta Performansê
TikTok bûye meydana azad a populîzma kurdî. Navneteweyî, goranî, gotinên tevlihev, û danînên videoyî bi temamî li ser heysîna xwe nasnameya kurdî diafirînin. Lê ev şiklê nasnameyê — wekî lêkolînera medyayê Chouliaraki (2015) dibêje — di performansê de tê nîşandan, ne di zanînê de.
Gramsci (1971) di nivîsanên xwe de ev rewş “heqdarîya çandî ya zivirî” naxe: gel bi xuyakirinê hêsan tê bawer kirin ku ew azad in, lê bi rastî di nav siyaseta kapitalîzma dijîtal de bi sermayeya daneyan têne bikar anîn.
5. Têkçûna Qada Rêvebirî û Kritikê
Di vê atmosferayê de, qada ragihandinê yê kurdî bi hev re tê wenda kirin. Tîpên ku bi rengê “jurnalîstên azad” dibîn in, hêj nekarin hevpeyvînek bilind pêk bixin. Peyv bi nav şermezarî, teqezayê, û şopandina xeyîda kişandî têne bikar anîn.
Noam Chomsky (1988) di Manufacturing Consent de dibêje ku têkçûna hevpeyvîna rastî di nav medyayê de bi rextiya "rêz û di nav wan" tê çêkirin. Wisa jî di nav medyayê kurdî de ev sistem tê dîtin: rastî tê çirandin, lê pêvajoya hissî tê pêşxistin.
6. Daxuyaniya Çavkaniyê: Navbera Kultura Zanîn û Teknolojî
Ev kriz di du asteyan de tê fehm kirin:
a. Asteya Kultural
Kultûra kurdî di navberiya nivîsarê û dijîtalê de ye. Zefatên zanistî û akademîk hene lê pir ne hatine destnîşan kirin. Ewê têkçûnê li şûna lêkolîn û ferhenga kritikê tîne bi qereqolên hissî û jiqanên bijîşk.
b. Asteya Teknîkî
Platformên wekî TikTok û Twitter ne tenê vexandina agahiyan dikin; ew jî pêkhatinê ya axaftinê guherînin. Shoshana Zuboff (2019) di The Age of Surveillance Capitalism de dibêje: “bi hevpeyvînê têne veşartin, lê agahî û hêsa te dibe malê kapitalîzmê.”
Ev rewş di nav civaka kurdî de jî rast e — algorîtm nizanê bi alîkariya şopandinê dike serok.
7. Encam û Karûbarên Winda
Têqezayê û parastina xwerû: qirên navxweyî di nav partî û tiştên siyasî de zêde dibe.
Winda bûnê rûmeta rojane: kesên rastîn yên bi zanînê têne girtin li benda dengên bilind.
Xwaringa agahiyê bi hêza hissî: netewe ji ragihandinê çêdibe nêzîkîya bazarê hissî, ne navçeya zanistî.
Wenda bûnê sermayeya sembolîk: bi gotina Bourdieu, "kesê ku pêdivîyên zanistî derbas dike, heqê serokatiya zanînê dide wêkî şan û şopandinê."
8. Çareserî — Projeya Zanînê ya Kurdî ya Dijîtal
Heke em bixwazin ev rewş biguherînin, pêdivî ye ku projeya dirêj a zanînê li ser bingehên dijîtal ava bibe:
Avakirina Platformên Azad yên Rojnamevanî û Lêkolînê, bi metodên zanistî û rîgorî.
Xebatên perwerdehiyê ji bo nûnerên civakî, da ku li algorîtm, fact-checking û metodên kontrolê agahiyê bizanin.
Hevkarîya akademî û medyayê, da ku zanîn ji zankoyan berde başîyê gel.
Kodeka Etîkayê ya Weşanê ya Kurdî, wek rêznameyek hevkarî da ku ziman, nasname û pîvanên rûmetê biparêze.
Ev qadamên wisa “modernîzma xelftkar” (Reflexive Modernity, Beck 1992) têne gotin: civakek ku xwe bi xwe tê naskirin û dijîtal dike amûra ferq û zanînê.
Encam
Krizayê dîtbûna kurdî li ser Twitter û TikTokê ne tenê pirsgirêka teknîkî ye; ev nişaneyek e ji taybetmendiyên têkçûyî yên çandî û siyasî yên civaka kurdî. Heke raman û ziman bibe ticarêt, heke nasname bibe berhemê hissê, ew dem e ku rastiyê di ser rê danînê biparêzin.
Rêya xweçûnê ji vê têkçûyê ne di astengkirinê de ye, lê di şopandina zanînê, etîkê û hevpeyvîna rastî de ye. Kurd pêdivî ye ku nasnameya dijîtalê xwe li ser bingehên zanistî ava bike, da ku dîtbûnê bibe hêza xilasê ne dengê algorîtmê.
Çavkanî
Bauman, Z. (2000). Liquid Modernity. Polity Press.
Beck, U. (1992). Risk Society: Towards a New Modernity. Sage.
Bourdieu, P. (1991). Language and Symbolic Power. Harvard University Press.
boyd, d. (2014). It’s Complicated: The Social Lives of Networked Teens. Yale University Press.
Castells, M. (2012). The Network Society: A Cross-Cultural Perspective. Edward Elgar.
Chouliaraki, L. (2015). The Ironic Spectator. Polity Press.
Habermas, J. (1989). The Structural Transformation of the Public Sphere. MIT Press.
Jenkins, H. (2018). Participatory Culture in a Networked Era. Polity Press.
Pariser, E. (2011). The Filter Bubble. Penguin.
Postman, N. (1985). Amusing Ourselves to Death. Penguin.
Zuboff, S. (2019). The Age of Surveillance Capitalism. PublicAffairs.
Chomsky, N. & Herman, E. (1988). Manufacturing Consent. Pantheon Books.
